Kto stworzył, skąd pochodzi i jaki był pierwszy motocykl? Jaki jest najstarszy motor w Polsce i na świecie? [historia, budowa, silniki, ramy, kto wynalazł]

Historii jednośladów z silnikiem nie sposób opowiedzieć w oderwaniu od historii całej motoryzacji, a wręcz od ogólnej historii maszyn i przemysłu. Kto stworzył, skąd pochodzi i jaki był pierwszy motocykl? Wiele elementów składających się na to, co w ogólnym rozumieniu funkcjonuje jako motocykl, rodziło się bowiem niezależnie od siebie. Ich spotkanie w pewnym punkcie na osi dziejów świata dawało impuls do kolejnych prób i eksperymentów. 

Spis treści:

1. Kto stworzył pierwsze silniki?
2. Najstarsze rowery
3. Jednoślady parowe
4. Silniki elektryczne
5. Gaz i inne paliwa
6. Dwa i cztery suwy
7. Daimler, Maybach i niemiecka rewolucja
8. W końcu motocykl
9. Rowerowe początki motocyklowych gigantów
10. Najstarszy polski motocykl

Na temat historii motoryzacji napisano setki, jeśli nie tysiące książek. Zebranie wszystkich nazw, nazwisk, dat i faktów w jednym artykule jest więc niemożliwe, zwłaszcza że co do wielu rzeczy wciąż toczą się spory, a źródła podają różne, często sprzeczne informacje. Dlatego spróbujmy wyciągnąć absolutną esencję i krótko opowiedzieć o ciągu wydarzeń i wynalazków, który doprowadził do pojawienia się na świecie pierwszych motocykli.

Nie tylko Stary Kontynent. Do kogo należą najpopularniejsze europejskie marki i gdzie tak naprawdę produkowane są ich motocykle i skutery? Część 1

Kto stworzył pierwsze silniki?

Oczywiście nie byłoby motocykla bez urządzenia zamieniającego energię cieplną (później także elektryczną) na energię mechaniczną – czyli silnika. Tutaj musimy cofnąć się o, bagatela, dwa tysiące lat, kiedy to powstała tzw. bania Herona. Była to umieszczona na poziomej osi niewielka kula z dwiema dyszami. Doprowadzana do niej para z umieszczonego pod spodem kociołka z gotującą się wodą powodowała ruch obrotowy. Przez kilkanaście wieków ludzkość nie potrafiła jednak znaleźć praktycznego zastosowania dla tego wynalazku, choć można go uznać za pierwowzór turbiny parowej.

Kamieniem milowym w rozwoju silników tłokowych były prochowe maszyny atmosferyczne. Pod koniec XVII wieku eksperymentował z nimi wszechstronny holenderski uczony, Christiaan Huygens. Wybuch umieszczonego w cylindrze prochu strzelniczego powodował ruch tłoka. Kilka lat później Denis Papin wpadł na pomysł zastąpienia prochu parą wodną. Jego wynalazek rozwinęli kolejno Thomas Savery i Thomas Newcomen, który uchodzi za twórcę pierwszych maszyn parowo-atmosferycznych o szerokim zastosowaniu. Używano ich m.in. do napędzania pomp do odwadniania kopalń. 

Kolejnym ważnym konstruktorem w historii silników parowych jest James Watt, który w końcówce XVIII wieku znacząco je udoskonalił. Stworzył m.in. wydzieloną komorę skraplania, przekładnię zamieniającą ruch posuwisto-zwrotny na obrotowy, regulator prędkości obrotowej oraz silnik dwustronnego działania, w którym para popychała tłoczysko raz jednej, raz z drugiej strony. Zbudowane przez Watta urządzenia odznaczały się wysoką sprawnością i niezawodnością, dając podwaliny do ich szerokiego zastosowania nie tylko w przemyśle, ale również w transporcie – na wodzie i na lądzie. 

Najstarsze rowery

W tym miejscu zostawimy na chwilę kwestie napędu, i przyjrzymy się kolejnym elementom tworzącym motocykl, czyli ramie, dwóm kołom i układowi kierowniczemu. Pierwszy drewniany pojazd jednośladowy, konstrukcyjnie zbliżony do dziecięcych rowerków biegowych, zbudował w końcówce XVIII wieku francuski hrabia Comte Mède de Sivrac. Jego wehikuł, którym jeździł po ogrodach paryskiego pałacu Palaise Royal, nie miał jeszcze skrętnego przedniego koła. W 1817 kolejny arystokrata, tym razem niemiecki, Karl Drais de Sauerbronn, rozwinął tę koncepcję, dodając m.in. układ kierowniczy i siodełko. Opatentowany rok później pojazd nazwano Laufmaschine, czyli maszyną do biegania. 

Kolejne innowacje w dziedzinie rowerów, czyli stalowy widelec przedniego koła i prosty system napędu za pomocą pedałów i popychaczy, wprowadził w 1839 roku Szkot Kirkpatrick Macmillan. Następne dekady XIX wieku to stopniowy rozwój rowerów w kierunku pojazdów znanych do dzisiaj. Właściwą formę opracował w latach 1884-85 John Kemp Starley. Jego pojazd, nazwany Rover, czyli „wędrowiec”, miał już dwa koła o tej samej średnicy, hamulce, napęd tylnego pedałami i łańcuchem oraz skrętny przedni widelec połączony z kierownicą. 

Jednoślady parowe

Ścieżki rozwoju rowerów i silników parowych przecięły się w końcówce lat 60. XIX wieku. Wtedy to, niemal równocześnie, swoje konstrukcje zaprezentowali Amerykanin Sylvester Roper i Francuzi Pierre Michaux i Louis-Guillaume Perreaux. Jednoślad z silnikiem parowym zbudowany przez Ropera oparty był na ramie drewnianej, a pojazd francuski korzystał z ramy stalowej i ogólnej konstrukcji welocypedu, czyli opracowanego przez Michaux kilka lat wcześniej roweru z bezpośrednim napędem na przednie koło. Oba pojazdy rozwijały prędkość kilkunastu kilometrów na godzinę. Warto wspomnieć, że w 1896 roku Roper zmarł na atak serca w czasie jazdy jedną z kolejnych wersji swojego wynalazku. Można więc tu chyba mówić o początkach silnych motocyklowych emocji…

Silniki elektryczne

Zanim dojdziemy do epoki silników spalinowych, należy wspomnieć o początkach przeżywających dzisiaj drugą młodość motocykli z napędem elektrycznym. Pojawiły się one bowiem nieco wcześniej. Najpierw, w 1869 roku w formie czysto teoretycznej. Francuzi Joseph Marie oraz Emile-Joseph DeLaurier i Jules Morin złożyli wtedy dokumenty patentowe opisujące zasadę działania „elektrycznych welocypedów”, których nigdy nie zbudowali. Pierwszy jeżdżący jednoślad z napędem elektrycznym, a w zasadzie lekki trójkołowiec, zaprezentował w kwietniu 1881 roku inny francuski wynalazca, Gustave Trouve. Motocykle z silnikami elektrycznymi były i są wytwarzane równolegle do spalinowych w zasadzie cały czas. Tak jednak ponad sto lat temu, jak i dzisiaj, zmagają się z podstawowym problemem, czyli małym zasięgiem i długim czasem ładowania.

Gaz i inne paliwa

Za początki współczesnych silników spalinowych można przyjąć teoretyczne rozważania francuskich uczonych i wynalazców. Ideę jednostki spalającej za pomocą iskry mieszaninę gazu i powietrza przedstawił po raz pierwszy na przełomie XVIII i XIX wieku chemik Philippe Lebon. Z kolei w 1824 roku zbiór prac na temat przemian termodynamicznych gazów opublikował Sadi Carnot. Na ich podstawie liczni wynalazcy próbowali zbudować działające silniki. 

Udało się to dopiero w 1860 roku Étienne Lenoirowi i była to w zasadzie modyfikacja dwustronnego silnika parowego, zasilana mieszaniną powietrza i gazu używanego do oświetlania ulic. Eksperymenty z jednostkami zasilanymi tym paliwem trwały przez kilka kolejnych dekad, ale różnego rodzaju gazy okazały się trudne w magazynowaniu i zasilane nimi pojazdy często wybuchały. 

Dwa i cztery suwy

Podstawą teoretyczną do skonstruowania spalinowego silnika czterosuwowego były prace kolejnego Francuza w historii motoryzacji – Alphonse Beau do Rochasa. To on jako pierwszy opisał sekwencję ssanie-sprężanie-zapłon-praca, nie podjął się jednak budowy prawdziwego silnika. Zrobił to natomiast niemiecki konstruktor Nikolaus Otto, który bazując na doświadczeniach Lenoira od 1862 roku eksperymentował z silnikami spalinowymi. We współpracy z inżynierem Eugenem Langenem stworzył wiele przełomowych konstrukcji. 

Był wśród nich m.in. przepływowy silnik tłokowy, przekazujący energię przez koło zębate, a nie mechanizmy korbowy, zużywający trzy razy mniej paliwa niż dotychczasowe jednostki (1867). W 1876 roku niemieccy konstruktorzy zbudowali czterosuwowy silnik ze sprężoną mieszanką paliwową i zapłonem iskrowym, uchodzący za fundament jednostek produkowanych do dzisiaj. Ponadto w 1884 roku wprowadzili elektryczny zapłon. Otto i Langen byli również założycielami działającego do dziś koncernu Deutz.

Jeśli chodzi o silniki dwusuwowe, to jedną z pierwszych udanych konstrukcji stworzył w 1878 roku szkocki inżynier Dugald Clerk. Była to jednostka zasilana mieszaniną tlenu i wodoru, emitująca zamiast spalin wodę. 

Daimler, Maybach i niemiecka rewolucja

O ile początki ery silników spalinowych zawdzięczamy Francuzom, to do ich totalnej dominacji walnie przyczynili się Niemcy. Gottlieb Daimler i Wilhelm Maybach, współpracujący wcześniej z Otto w zakładach Gasmotorenfabrik Deutz. Ich główną ideą było stworzenie silnika benzynowego o znacznie mniejszych gabarytach niż wielkie stacjonarne jednostki Otto, a przy tym o większej mocy, które można będzie wykorzystać w środkach transportu. W 1883 roku zbudowali jednocylindrowy silnik wyposażony w gaźnik, a dwa lata później zamontowali go w pojeździe nazwanym Daimler Reitwagen. 

Ta dziwaczna konstrukcja oparta na drewnianej ramie uważana jest za pierwszy motocykl spalinowy, a także wstęp do wszelkich innych pojazdów lądowych, morskich i powietrznych z tym rodzajem napędu. Był to w zasadzie tylko eksperyment, a nie pojazd przeznaczony do użytkowania. Panowie Daimler i Maybach w kolejnych latach nie wrócili już do idei motocykla, w pełni poświęcając się budowie samochodów.

W końcu motocykl

Przestrzeń porzuconą przez niemieckich pionierów szybko zagospodarowali inni konstruktorzy. Na początku lat 90. XIX wieku Amerykanin Edward Joel Pennington zbudował pojazd jednośladowy napędzany silnikiem spalinowym, który nazwał rowerem silnikowym – czyli motor cycle. W parze z francuskim „motocyclette” po drugiej stronie oceanu, nazwa ta bardzo szybko się przyjęła. Motocykl Penningtona rozpędzał się już do prędkości ponad 90 km/h.

Za pierwszy motocykl spalinowy produkowany seryjnie uchodzi natomiast niemiecki Hildebrandt & Wolfmüller z nisko umieszczoną, niemal 1,5-litrową jednostką o mocy zaledwie 2,5 KM. Bardzo wcześnie, jeszcze w XIX wieku, spalinowe maszyny jednośladowe i trójkołowce zaczęły również wytwarzać takie firmy jak De Dion-Bouton, Peugeot czy Laurin & Klement (później wchłonięty przez czeską Skodę).

Rowerowe początki motocyklowych gigantów

Silniki spalinowe z czasem były coraz bardziej niezawodne i szybko stało się jasne, że to one są przyszłością motoryzacji. Na rynku pojawiło się wiele jednostek na tyle lekkich, że mogły być montowane w rowerach. Dało to początek prawdziwemu boomowi na tego typu połączenia na początku XX wieku. Wtedy właśnie z całej mgławicy firm i firemek sprzedających takie konstrukcje wyłonili się producenci znani do dzisiaj, m.in. Royal Enfield, Indian, Harley-Davidson, Norton, Triumph czy BSA. 

Europejskie motocykle – gdzie są produkowane i do kogo należą poszczególne marki? Część 2 [Ducati, KTM, Husqvarna, Moto Morini, MV Agusta, Peugeot, Triumph]

Najstarszy polski motocykl

Polska dołączyła do motocyklowego świata raczej późno, bo dopiero w 1929 roku. Wtedy na rynku pojawił się Lech, skonstruowany przez Władysława Zalewskiego. Napędzany był dwucylindrowym silnikiem o pojemności ok. 500 cm3 i mocy 5 KM.

Wyprodukowano kilkadziesiąt sztuk tej maszyny, a sytuacja ekonomiczna kraju i brak zamówień wojskowych ostatecznie ją pogrążył w 1932 roku. Pomnik-rekonstrukcję motocykla Lech można oglądać na rynku w Opalenicy.